جایزه گئورگی رنکی ـ تاریخ و پژوهش‌هایی با نگاه به آینده
جایزه گئورگی رنکی ـ تاریخ و پژوهش‌هایی با نگاه به آینده
تاریخ بلاگ ـ نویسنده: مرتضی میرحسینی
تاریخ اقتصادی برای مشارکت در ساختن آینده و ایفای نقش و سهم خود به بهترین شکل ممکن، به پژوهش‌هایی نیاز دارد که دانسته‌های ما از تاریخ و گذشته را از مرحله جمع‌آوری و انباشت اطلاعات و حتی از تفسیر معطوف به گذشتۀ آن‌ها فراتر ببرد و بدون کاهش تمرکز بر آنچه بوده، نیم‌نگاهی هم به آینده داشته باشد.
تاریخ اقتصادی و جایزه گئورگی رنکی ـ مقدمه‌ای برای بحث ما
سال ۱۹۹۹ جایزۀ دوسالانه گئورگی رنکی (Gyorgy Ranki Biennial Prize) به کتاب «نخستین اقتصاد مدرن» (The First Modern Economy) تقدیم شد [۱]؛ اثری از ژان د وریس (Jan De Vries) که تاریخ اقتصادی هلند را به مثابۀ بخش پیشرو و مترقی اقتصاد اروپا از سال ۱۵۰۰ میلادی تا اوایل قرن نوزدهم بررسی می‌کند. این دورۀ تاریخی که گاهی عصر زرین نیز نامیده می‌شود دوره‌ای است که اروپایی‌ها رفته‌رفته بر عموم کشورهای غیراروپایی برتری یافتند و این برتری را که ابتدا بیشتر در اقتصاد متجلی بود به گوشه و کنار جهان تحمیل کردند. نویسنده کتاب مدعی است که ابتدا این هلندی‌ها بودند که در گذر از این دوره به راه‌های جدیدی متفاوت با گذشته در کسب و انباشت ثروت دست یافتند و نخستین اقتصاد واقعاً مدرن را پی‌ریزی و بنا کردند. وی همچنین به نقش علل و عواملی مثل استعمار و تجارت فراقاره‌ای و محیط و جغرافیا و جمعیت در این فرایند می‌پردازد و انبوهی از مستندات تاریخی را برای ترسیم تصویری از این تحول به خدمت می‌گیرد. اما ما در اینجا قصد معرفی این کتاب و نقد و بررسی محتوای آن را نداریم، بلکه می‌کوشیم تا از طریق آن بر نگرش انجمن تاریخ اقتصادی درنگ کنیم و علت توجه اعضای انجمن و داوران جایزه گئورگی رنکی به این کتاب را دریابیم. اینکه چرا از میان صدها پژوهش معتبر در حوزۀ تاریخ اقتصادی اروپا، انجمن در آن دوره روی این کتاب انگشت گذاشت و آن را شایستۀ تقدیر و تحسین دید؟
کوشش برای رونق دادن به مطالعات تاریخ اقتصادی
کتاب «نخستین اقتصاد مدرن» و سایر آثار و مطالعاتی که تاکنون از طرف انجمن تاریخ اقتصادی مورد حمایت یا تشویق قرار گرفته‌اند، همه بدون استثنا از این ویژگی برخوردارند که یا در جستجوی مسائل تازه بودند یا برای مسائل قدیمی و موجود، پاسخ‌ها و تفسیرهای جدیدی داشتند. همچنین باید به کیفیت بالا و دقت زیاد اطلاعات جمع‌آوری شده در این پژوهش‌ها اشاره کرد؛ زیرا انجمن تاریخ اقتصادی ـ مانند بسیاری از مجموعه‌های معتبر علمی دیگر ـ تفسیر و تحلیل‌هایی را که از پشتوانۀ اطلاعات دقیق و منسجم برخوردار نباشد درخور توجه و اعتنا نمی‌بیند و حتی به مرحلۀ داوری و ارزش‌گذاری راه نمی‌دهد. اما طرح مسائل تازه و بازنگری در مسائل قدیمی و جمع‌آوری مستندات دقیق به جای خود، کتاب «نخستین اقتصاد مدرن» با تمام ارزش و اعتباری که در جوامع علمی کسب کرد، از گزند حملات بی‌رحمانۀ منتقدان مصون نماند و پژوهشگران دیگر این حوزه، بسیاری از ادعاهای طرح شده در آن را به چالش کشیدند. حتی خود تعریف «اقتصاد مدرن» و معنایی را که از آن به ذهن متبادر می‌شود نیز موضوعی بحث‌برانگیز و غیرقطعی توصیف کردند [۲]. این حملات و انتقادات و بعد پاسخ‌هایی که به آن‌ها داده شد، درست همان چیزی بود که انجمن تاریخ اقتصادی می‌خواست و دنبال می‌کرد؛ زیرا در همین تقابل، مسائل جدید دیگری به میان آمد و پرسش‌های تازه‌ای طرح شد. در واقع این بده‌بستان، فضای بحث درباره موضوعات مرتبط با تاریخ اقتصادی را گرم‌تر از قبل کرد و ذهن بسیاری از اندیشمندان و پژوهشگران دیگر را هم با آنچه در این عرصه می‌گذشت درگیر ساخت.
مطالعه گذشته و نگاه به آینده در تاریخ اقتصادی
در کتاب «نخستین اقتصاد مدرن» مُدلی از رشد و تکوین اقتصاد یک کشور و مدیریت این اقتصاد ارائه می‌شود که به زعم مولف آن هنوز مُدل معتبر و کارآمدی است؛ تا آن جا که هم برای برنامه‌ریزی‌های توسعه مناسب است و هم در مواجهه با دوره‌های احتمالی رکود و عبور سریع و کم‌هزینه از بی‌ثباتی‌ها به کار می‌آید. می‌توان گفت که همین بخش از کتاب بود که نظر داوران جایزه را جلب و تصمیم آن‌ها برای انتخاب این کتاب را به عنوان برنده قطعی کرد. زیرا از نظر انجمن تاریخ اقتصادی و داوران جایزه گئورگی رنکی هر مطالعه‌ای دربارۀ گذشته زمانی ارزشمندتر می‌شود که ما را برای پیمودن مسیرهای آینده یاری دهد و ما را برای مواجهه با آنچه در پیش است مهیا سازد؛ و پژوهشی که در گذشته بماند و طرح یا پیشنهادی برای امروز یا فردا نداشته باشد ـ هرچقدر هم در حد و برای هدف خود قابل دفاع محسوب شود ـ اینجا برای دریافت جایزه پذیرفته و داوری نمی‌شود. در باور انجمن، تاریخ اقتصادی برای مشارکت در ساختن آینده و ایفای نقش و سهم خود به بهترین شکل ممکن، به پژوهش‌هایی نیاز دارد که دانسته‌های ما از تاریخ و گذشته را از مرحله جمع‌آوری و انباشت اطلاعات و حتی از تفسیر معطوف به گذشتۀ آن‌ها فراتر ببرد و بدون کاهش تمرکز بر آنچه بوده، نیم‌نگاهی هم به آینده داشته باشد.
نکته دیگر اینکه، انجمن در کنار توجه به سه معیار (اعتبار روش‌های مطالعه، کیفیت پژوهش در گذشته، نتایج حاصل از این کوشش علمی) به معیار چهارمی نیز توجه می‌کند و آن شیوۀ ارائه نتایج پژوهش است. یعنی همراه با افزایش سطح کیفی تحقیقات، شیوۀ و چارچوب خاص خود را در تدوین نتایج، از پژوهشگر مطالبه می‌کند؛ چارچوبی که شناخت گذشته را برای کمک به ساختن آینده به خدمت می‌گیرد.[۳]
در نهایت اینکه بررسی تجربۀ انجمن تاریخ اقتصادی در برگزاری جایزه دوسالانۀ گئورگی رنکی ـ و جوایز دیگر در این سطح و اعتبار ـ این را هم نشان می‌دهد که در کنار داشتن موضوعات و مسائل مشخص و نیز چارچوبی انعطاف‌پذیر برای تدوین نتایج پژوهش، به ساز و کارهای مناسب و پیشنهادهای جذاب برای تحریک و تشویق پژوهشگران قوی و جدی نیاز است؛ و هر کدام از آن‌ها به تنهایی و بدون دیگری ما را به هدف‌مان نمی‌رساند. یعنی از یک طرف، مسائل بدون کار تحقیقاتی جدی و درست و پژوهشگران توانمندی که این کار را به عهده بگیرند دست نخورده باقی می‌ماند یا به سبب استفاده از شیوه‌های نادرست پیچیده‌تر می‌شوند؛ و از طرف دیگر، تلاش‌های پژوهشگران هم بدون موضوع و مسئله و چارچوب مشخص، به مسیر درست و مورد نیاز هدایت نمی‌شوند.
توضیحات متن:
[۱] البته این کتاب، جایزه را به طور مشترک با کتاب دیگری دریافت کرد. برای دیدن فهرست برندگان جایزه گئورگی رنکی به لینک زیر مراجعه بفرمایید:
https://www.goodreads.com/award/show/17122-gyorgy-ranki-biennial-prize
[2] ناگفته نماند که اطلاعات و مستندات کتاب حتی در بی‌رحمانه‌ترین انتقادات نیز زیر سوال نرفت و جدال و اختلاف نظر فقط روی تفسیرها و نتیجه‌گیری‌ها متمرکز ماند. این امر نشان می‌دهد که آن بخش پژوهش که به جمع‌آوری اطلاعات و گزارش‌ها و کندوکاو در منابع تاریخی برمی‌گشتند چقدر خوب و قابل دفاع بوده است. همین مورد، یعنی کیفیت و صحت اطلاعات جمع‌آوری شده یکی از مواردی است که داوران به آن توجه داشتند و در انتخاب نهایی خود لحاظ کردند.
[۳] زیرا اینکه پژوهش چه باشد و به چه نتایجی برسد یک مسئله است، و اینکه چگونه و به چه شیوه و نظمی ارائه شود مسئله‌ای دیگر. به عبارت ساده‌تر، من سوال یا سوالاتی دارم؛ پاسخی که به این سوال یا سوالات داده می‌شود، فقط زمانی برایم مطلوب است که در چارچوب مورد نظر من تنظیم شود. در غیر این صورت، هرچقدر هم که پاسخ، درست و ارزشمند و محصول تلاشی ستودنی باشد، به کارم نمی‌آید.
