تقویم تاریخ

روز ۳۰ تیر ۱۳۳۱ دستکم بیست شهر در اعتراض و شورش و آشوب فرورفت و چند ده نفر هم کشته و زخمی شدند. حتی دختر جوانی در آبادان زیر تانک افتاد و جان خود را از دست داد. مصدق و بیشتر هوادارنش، ارتش را به زیاده‌روی و سرکوب متهم کردند، اما کل ماجرای موسوم به «قیام سی تیر» به نفع مصدق و جریان حامی وی تمام شد و او چند روز بعد دوباره، این بار با اختیاراتی که در تاریخ مشروطیت ما سابقه نداشت به قدرت برگشت و زمام امور را به دست گرفت.

قانون لئوپولد فون رانکه که هیچ روایتی از گذشته «تاریخ» نیست مگر آنکه راوی، زحمت جستجو در اسناد قدیمی را به خود داده باشد، تاریخ‌نویسی – یعنی مورخ بودن – را عملاً به یک حرفه و تخصص تبدیل کرد: یعنی کاری که برای انجام آن باید آموزش دید، تمرین کرد و عمری را به پای آن گذاشت.

می‌گفت امور سیاسی در ایران، کشوری که هزاران مشکل و میلیون‌ها نفر جمعیت دارد «شبیه به یک نمایش کارگردانی می‌شود» که چند بازیگر ثابت همه جای قصه دیده می‌شوند و مدام نقش خودشان را عوض می‌کنند.

شاید حق با ویل دورانت بود که می‌گفت ایوان مخوف یکی از آن مردان برجسته تاریخ است که «اگر هرگز قدم به عرصه وجود نمی‌گذاشتند، هم برای کشورشان و هم برای بشریت بسی بهتر می‌بود.»

نامه با عنوان «من متهم می‌کنم» در روزنامه «آورُر» به مدیریت ژرژ کلمانسو منتشر شد و به نوشته باربارا تاکمن در کتاب برج فرازان، هدف اصلی زولا از نوشتن آن، خارج کردن پرونده دریفوس از دادگاه نظامی و کشاندن محاکمه به دادگاه‌های عادی بود.

اشتاین بک می‌گفت: باور دارم ذهن آزاد و جستجوگر انسان فردی، ارزشمندترین چیز در دنیاست. من برای آزادی ذهن می‌جنگم، که بدون تحمیل و پیش‌شرط، خودش راه خود را بیابد و انتخاب کند؛ و با هر اندیشه، مذهب یا حکومتی که فرد را محدود یا نابود کند باید بجنگم.

مولی پترسون که در دانشگاه ویسکانسین ـ مَدیسون از نزدیک با مورگان همکاری کرده بود و او را خوب می‌شناخت در مراسم یادبودش گفت: «مورگان راهنما و الگوی اخلاقی بسیاری از دانشجویانش بود و روی خود من تأثیر زیادی گذاشت و کمکم کرد تا هم مورخ و هم انسان بهتری باشم.»

شاه عباس این آمادگی را داشت که چیزهای کهنه و ناکارآمد و غیرضروری را کنار بگذارد و برای بازسازی دولت و سپاه، تصمیم‌های سخت بگیرد. طبق روایات و حکایات آن دوره، در مواجهه با مردم عادی جامعه صبر و گذشت و فروتنی نشان می‌داد، اما به مردان دولت و دربار سخت می‌گرفت و تنبلی و نافرمانی را تحمل نمی‌کرد و توطئه و کارشکنی (و حتی احتمال توطئه و کارشکنی) را با مجازات‌های هولناک پاسخ می‌داد.

اهمیت کار جمشید آموزگار و حتی اهمیت اوپک برای شاه، به نقش حیاتی نفت در اقتصاد ایران و پولی که از فروش آن به جیب دربار و رژیم پهلوی می‌رفت برمی‌گشت.

تقی‌زاده در زندگی سیاسی پرفرازونشیبش، به ویژه در آن سال‌های جوانی و خامی خطاهای زیادی مرتکب شد که خودش بخشی از آنها را می‌پذیرفت، اما همیشه منتقدان و مخالفانش – به ویژه احمد کسروی، مؤلف دو کتاب تاریخ مشروطه ایران و تاریخ هجده ساله آذربایجان – را به بی‌انصافی و عداوت متهم می‌کرد.