تقویم تاریخ

وقتی کسی مثل تولستوی در ادبیات وجود دارد، نویسنده بودن آسان و خوشایند است؛ حتی اگر آدم مجبور به این اعتراف باشد که هیچ کاری نکرده و نمی‌کند، باز اوضاع چندان بد نیست، چرا که تولستوی به جای همه ما کار می‌کند. کار او پاسخ به تمام امیدها و انتظاراتی است که در برابر ادبیات قرار داده می‌شود.

بعد از اینکه حسنعلی منصور، اول بهمن ۱۳۴۳ جلوی ساختمان مجلس شورای ملی ترور و مرگ وی قطعی شد، شاه روی هویدا انگشت گذاشت و وی را برای ریاست بر دولت مناسب دید.

حوالی ساعت ده صبح اولین روز بهمن ماه ۱۳۴۳ حسنعلی منصور جلوی ساختمان مجلس شورای ملی ترور شد. رادیو برنامه‌های عادی خود را قطع و خبر شلیک به نخست‌وزیر را اعلام کرد.

به نوشته بلعمی شاپور دوم «شانزده ساله شد و به اسب برنشست و سوار شد و سلاح برگرفت. آن‌گاه مهتران و رعیت و سپاه گِرد کرد و ایشان را آگاه کرد که من بدان مذهبم که پدرانم بودند، از عدل بر شما و آبادانی کردن و دشمنان از مملکت راندن.»

عبدالحسین زرین‌کوب: «رفتار محمد در فتح مکه و در آن لحظه غلبه و استیلاء کریمانه و شایسته پیغمبر و مصلح بود. با آن همه ستم و خواری که از آن قوم دیده بود جوانمردانه آن‌ها را بخشود و فقط معدودی را که سابقه عداوتی خاص با اسلام داشتند از این بخشودگی بیرون داشت».

شبی از شب‌های تابستان ۱۹۶۸، حوالی ساعت سه بامداد گروهی از کارگران فولاد اسلواک مردی را دیدند که آهسته و تنها قدم می‌زد. وی را شناختند: رفیق دوبچک. دوبچک آنان را به غذاخوری کوچکی که آن وقت شب باز بود دعوت کرد و ساعتی را با آنان گذراند. به آنها گفت که در چند هفته اخیر، درست نخوابیده است و سپس وضعیت موجود را با دقت و حوصله برای‌شان توضیح داد.

اگر آنچه را که زندگینامه‌نویسان لوتر نوشته‌اند باور کنیم، او تقریباً از بیست سالگی درباره عقاید دینی و آموزه‌های رایج کلیسا تردید کرد. مدتی به ریاضت و روزه‌داری و عبادت‌های طولانی روی آورد تا ذهن خود را از این «تردیدهای خطرناک» پاک کند.

غلامحسین صدیقی به فرستاده شاه گفت: «با تغییر این و آن، مردم آرام نمی‌شوند و این بار به چیزی کمتر از تغییرات ریشه‌ای راضی نمی‌شوند». منظور او از «تغییرات ریشه‌ای» تغییر نظام سیاسی در ایران بود.

عبدالله مستوفی می‌نویسد: «ناصرالملک مثل همه اشخاصی که در سن‌های کم به اروپا رفته و در آنجا نشو و نما کرده‌اند، خیلی به کارهای ایرانی‌ها معتقد نبود و تا نمک خارجی داخل آش ایرانی نمی‌شد، آن را گوارا نمی‌دانست».

«بزرگ‌ترین شکنجه در همین یقین است که می‌دانید راه گریزی نیست…» سنگینی و عمق آن تجربه برای داستایوسکی در این بود: گام برداشتن به سوی مرگ، آن‌هم بدون ذره‌ای امید به نجات.